door Titia Roovers en Petra de Bruijn
De filosofie als gereedschap voor innovatief coachen.
Alles is al gezegd. Aristoteles leefde van 384 – 322 v Chr. en bedacht in die tijd dat het streven naar ‘Eudaimonia’ ofwel het streven naar een gelukkig, goed en zinvol leven het hoogste goed is. Ook nu is dit thema relevant en zijn boeken over ‘gelukkig worden’ zijn niet aan te slepen. Hetzelfde onderwerp is op veel verschillende manieren te beschrijven en er ontstaan op die manier telkens vernieuwde inzichten bij de lezers. Zo inspireren de (oude) wijsgeren indirect ook steeds meer coaches en geven ze onze methoden en visie nieuwe kleur.
De filosofie van de levenskunst heeft een duidelijke link met persoonlijke en professionele ontwikkeling. Er is niet één juiste formule om het leven te leven. Coaches blijven kijken naar dat wat zich ontvouwt in het leven om vanuit daar stukje bij beetje eigen potentieel te benutten en ontwikkelen. We vinden onszelf telkens weer opnieuw uit.
De filosoof Plato (ca. 427 – 347 v.Chr.) was er heel duidelijk in. Een mens die zich niet bewust bezig houdt met hoe zijn eigen leven vorm te geven is niet meer dan een dier. Het grote verschil tussen mens en dier is dat een mens over bewustzijn beschikt en een dier niet. De mens kan nadenken over zijn eigen gedachten. Dit houdt in dat een mens volgens hem de gave en daarmee ook de plicht heeft om te reflecteren op wat het ‘goede’ is. In de ‘allegorie van de grot’ schetst Plato een beeld van de mens als gevangene van zijn eigen beperkte zicht op de werkelijkheid. Mensen die slechts de materiele, zintuiglijk waarneembare werkelijkheid voor waar aannemen leven een reactief leven en zijn zonder dat zij het weten gevangenen van hun eigen aanname dat de schaduwen op de muur van hun grot werkelijk zijn. De materiele werkelijkheid is niks anders dan een kopie van de ‘transcendente’ werkelijkheid van de ideeën buiten de grot die alleen te kennen zijn door de rede, de analyse. De ware filosoof is zich bewust van zijn gevangenschap en verlaat de grot en op zijn weg naar buiten zoekt hij de zon als metafoor van ‘het goede’. Kortom, volgens Plato vind je het ware, het goede, niet door waar te nemen maar door te denken. Hoewel sommige onderdelen van zijn leer nog altijd relevant zijn, de waarde van de analyse is onmiskenbaar voor de wetenschap, is er sinds de tijd van Plato veel veranderd. Tegenwoordig hebben niet alleen filosofen maar wij allen de mogelijkheid om met behulp van zowel onze zintuiglijke als onze analytische werkelijkheid te ontdekken wat voor onszelf het goede is. Iedereen heeft de mogelijkheid te innoveren, ook op persoonlijk vlak. Zo creëren wij onze eigen levenskunst.
Levenskunst; De verbinding tussen filosofie en coaching
Levenskunst gaat over zorgen voor jezelf en is een begrip uit de filosofie waarin de zoektocht naar praktische wijsheid door oefening in zelfkennis en zelfbeheersing centraal staat. Voor zowel de coach als voor de filosoof is ‘reflectie’ een wezenlijk middel om de eigen drijfveren te verhelderen, met als effect dat duidelijk wordt hoe te zorgen voor jezelf. Regelmatig verschijnen er nieuwe methodieken op het gebied van persoonlijke ontwikkeling op de coachingsmarkt. De vorm kan nieuw zijn terwijl de inhoud hetzelfde blijft of tenminste eerder bedacht is. Hoe innovatief zijn deze methodieken dan en wat is dat eigenlijk, innovatie?
Wat is filosofie
Om te verhelderen wat er met een term bedoeld wordt, kan de filosofie uitkomst bieden. De filosofie streeft ernaar te ontdekken hoe de dingen zijn achter de verschijning. Onderzoek van deze abstracte termen levert kennis op over het ware, het goede. Als er begrip is van zo’n basisstructuur geeft dit inzicht in hoe al het andere zich daartoe verhoudt. Het kunnen en willen stellen van de Wat-vraag is essentieel in de filosofie. Het onderzoeken van wat een begrip omvat brengt verdieping en helderheid. Het haalt ons uit vastgeroeste denkpatronen. Zeer vergelijkbaar met wat coaching nastreeft wil ook de filosoof een wereldbeeld onderzoeken waardoor bewustzijn en visie ontstaat. Wie ben ik en wat wil ik? Het filosofisch onderzoek
Begrippen als ‘werk’, ‘tijd’ of ‘het goede’ hebben bij cliënten maar zeker ook bij coaches vaak vastomlijnde betekenissen of associaties. Laten we deze begrippen uit de coachpraktijk eens door een filosofische bril bekijken.
Het begrip werk kan bijvoorbeeld ‘van 9 tot 5 uur’, maar ook ‘geld’ of ‘ontwikkeling’ betekenen. Het is in die zin niet zo helder te duiden als wellicht op het eerste gezicht lijkt, terwijl wel van belang om een probleem op dat vlak te verkennen. Hoe beschouwt de filosofie ‘werken’?
Handelen (praxis) is datgene waarin de mens zijn wezen realiseert zegt de deugdethiek. De filosoof Hegel (1770-1831) vond dat arbeid vorming gaf. Het zorgt voor beschaving omdat neigingen en driften geen kans krijgen zich meester van de mens te maken. Hegel zei dat ieder een elementaire behoefte aan erkenning heeft. Het gaat niet om de prestatie zelf maar de achting die je krijgt omdat je deel uitmaakt van een ´stand´. De waarde die we toekennen aan een begrip als werk is aan verandering onderhevig. In de tijd van Aristoteles was je niet goed bezig als je werkte. Werk was voor slaven, denken was voor filosofen.
Een tweede voorbeeld van een onderwerp dat om nadere verkenning vraagt is tijd. Tijd kan ons leven domineren en kent verschillende betekenissen. Zo kan tijd staan voor geld, vrijheid, macht, of geluk. Wilhelm Smidt (1953) volstaat te antwoorden op de vraag ‘wat is tijd?’ met: “de eenvoudige vaststelling dat zich in alle wezens, dingen en omstandigheden kennelijk processen afspelen die ervoor zorgen dat een tegenwoordige toestand, die met grote vanzelfsprekendheid de werkelijkheid alleen voor zichzelf opeist, voorbijgaat en als hij voorbij is niet kan worden hersteld. Het proces is slechts waarneembaar als een proces dat afgelopen is, waarneembaar door vergelijking van dat wat is met dat wat voorbijgegaan is.”* Stilstaan bij ‘tijd’ geldt in de levenskunst als het jezelf tijd “toe eigenen” , het te ge-bruiken en niet te ver-bruiken.
Filosofen als Hume en Nietzsche wilden met de deugdethiek antwoord geven op de vraag: wat is een goed leven? Naar het antwoord hierop zijn vele mensen jaren op zoek. Een definitie van ‘het goede’ is moeilijk in een vorm te vatten. Het gaat om de juiste reactie in de juiste omstandigheid. Wat in het ene geval als geweld gezien wordt, geldt in het andere geval als opkomen voor de veiligheid van je kind. Ben je wilsbekwaam of wilsonbekwaam, en handel je vanuit impuls of vanuit bewustzijn? Wat is ‘goed’ in coaching? Acceptatie van dat wat er is, zou kunnen leiden tot ‘nihilisme’. Als iedereen al goed genoeg is, wat valt er dan nog te ontwikkelen? Coaches helpen in elk geval het zicht te vergroten op alles wat er is waardoor onbewust leven vanuit impulsen en patronen meer voorkomen wordt.
Bovenstaande begrippen kwamen samen in het TV-programma ‘Het roer om’. We volgen een stel wat besluit dat het goed is hun baan als coördinator van aankomsttijden van de trein te verruilen voor een bestaan op een tropisch eiland. De twee ICT’ers besluiten om op het strand van Costa Rica een boot te gaan verhuren. De frustratie van het op de klok leven in Nederland drijft hun naar de tijdloosheid van het leven op een eiland en toch blijkt ook daar dat stress niet per definitie ontstaat door een tekort aan tijd of wijzers op een klok. Na een aantal maanden keren zij met mooie ervaringen en een desillusie rijker terug naar hun oude bestaan. Waarschijnlijk met een heel nieuwe kijk op ‘tijd’, ‘werk’ en ‘het goede’.
Innovatie
Intuïtief roept het woord innovatie op dat iets compleet nieuws ontspruit uit je gedachten, iets wat er nooit eerder was. Hoe vaak maak jij dit mee? Zelfs je eigen voornaam, toch zo verbonden aan een eigen unieke identiteit bestond al eerder. De letterlijke betekenis van het woord innovatie is ‘vernieuwing’. Een laag over het al bestaande heen zorgt uiteindelijk voor iets nieuws. Innovatie wordt dan het steeds weer kunnen kijken naar dat wat er is waardoor je twee bestaande dingen verbindt en er iets nieuws ontstaat. Toen Descartes (1596-1650) zich afvroeg wat we nu echt zeker kunnen weten stelde hij vast dat alleen het denken zeker is en maakte daarmee een scheiding tussen lichaam en geest. De controle die het denken de mens oplevert werd als waardevol goed gekoesterd. Lange tijd prevaleerde de stabiele kracht van het denken boven de zachtere, oncontroleerbare signalen van het lichaam. Inmiddels wordt ‘ik denk dus ik ben’ nog steeds als ‘waar’ gezien, maar nemen wij naast de rede ook het gevoel, de intuïtie en de signalen van het lijf weer serieus.
Het innoveren in coaching heeft niet de doelstelling om de ideale methodiek of visie te ontdekken, het gaat veelal om het proces van innovatie waarin je jezelf als coach telkens weer op scherp zet en bevraagt. Is dat ook niet wat wij als coach willen doen bij coachees, in plaats van een advies, geven we hen gereedschap om hun eigen leven te innoveren, dus eigen nieuwe zakken voor de oude wijn te ontwerpen. Er zal nooit de ideale methodiek ontwikkeld en behouden worden, en dat is maar goed ook. Dat we nog veel oude wijn uit spiksplinternieuwe zakken mogen laten vloeien! Proost.
* Schmidt, Wilhelm, Filosofie van de levenskunst: inleiding in het mooie leven, Uitgeverij Ambo, 2001.
